De stier

Tegenwoordig komen de meeste bezoekers van het Mauritshuis in de eerste plaats voor de schilderijen van Rembrandt, Johannes Vermeer, Jan Steen en Frans Hals. Aan het begin van de negentiende eeuw was het juist ‘De stier van Potter’ die bezoekers van heinde en verre aantrok. De combinatie van het eenvoudige onderwerp, het levensgrote formaat en het verbluffende realisme - de vliegen op de vacht van de stier, de ‘natte’ neus van de koe - maakte dit schilderij tot het toonbeeld van de Hollandse schilderkunst.

De stier kijkt ons aan, net zoals de liggende koe en de staande ram, een Drents heideschaap van het type vossenkop, dat doen. Het liggende schaap met het lam is een melkschaap, herkenbaar aan de gladde, kale staart. Potter heeft de vacht van de dieren heel zorgvuldig geschilderd. Bij het liggende schaap zijn zelfs de sporen van de schaar in de zojuist geschoren vacht zichtbaar. De vacht van de kop van de stier is heel gedetailleerd uitgewerkt, met dik opgebrachte verflagen. De boer zal vele Nederlanders bekend voorkomen: hij heeft model gestaan voor ‘Teun’ van het leesplankje. In de verte is boven de bomen het silhouet zichtbaar van de kerk in Rijswijk, een dorp tussen Den Haag en Delft.

Tot enkele jaren geleden werd gedacht dat Potter een bestaande stier had geportretteerd. Maar dat is niet het geval, de onderdelen van het lichaam zijn daarvoor te verschillend. De afhangende halskwab en de horens duiden op een leeftijd van twee jaar. Het gebit, met zes grote gewisselde tanden, is dat van een stier van drie à vier jaar. De voorhand is sterk ontwikkeld, terwijl de achterhand nogal vlak is. Ook klopt het perspectief niet. De voor- en achterhand staan schuin op het beeldvlak, het middendeel van het lijf loopt er parallel aan. De conclusie kan niet anders zijn dan dat Potter de stier heeft samengesteld uit voorstudies van verschillende stieren.

Je kunt je voorstellen hoe de kunstenaar, wandelend door het Hollandse weidelandschap in de buurt van Den Haag of Delft, schetsen maakte van het vee dat hij op en rond de boerderijen zag. De kunstenaarsbiograaf Arnold Houbraken meldt in zijn Groote Schouburgh der Nederlantsche Konstenaars en Konstenaressen (1718-1721) dat de weduwe van Potter ‘haar Man nooit ledig heeft gezien; dat hy zelf wanneer hy een uur voor haar over had om een wandeling te doen na buiten, altyd een tafelboekje in zyn zak by zig droeg; om als hy iets zag dat geestig was, en in zyn kraam konde dienen, straks dat voorwerp af te schetsen’.

Dankzij technisch onderzoek weten we dat De stier in de eerste opzet niet het huidige grote formaat had. Nu nog zichtbare naden in het doek geven aan dat Potter eerst alleen de stier wilde schilderen. In een later stadium bevestigde hij stroken linnen van 40 à 60 cm aan de beide zijkanten en de bovenkant en voegde daarop het vee, de boer en het landschap toe. Het is niet bekend waarom Potter het schilderij vergrootte. Maar door er een veestuk van te maken met meer bijwerk, werd het misschien interessanter voor de verkoop.

Het grootste deel van Potters oeuvre bestaat uit kleine schilderijen met taferelen uit het boerenleven. Heel soms schilderde hij een werk op groter formaat. Het is een raadsel wat Potters doel was met de monumentale Stier. Misschien wilde de schilder zich met dit schilderij spiegelen aan beroemde schilders uit de Klassieke Oudheid. In het populaire boek Den grondt der edel vry schilder-const haalde Karel van Mander het verhaal aan van de Griekse schilder Pausias, die een bedrieglijk echte os had geschilderd die de beschouwer recht aankeek, terwijl zijn lijf van opzij te zien was.

In 1795 werd De stier samen met ongeveer tweehonderd andere werken uit de verzameling van prins Willem V door de Franse troepen uit de Galerij aan het Haagse Buitenhof weggeroofd en naar Parijs vervoerd. In het Louvre, op dat moment het Musée Napoléon, maakte het schilderij diepe indruk tussen de schilderijen van Rafaël en Titiaan die door Napoleon uit Italië waren meegenomen. Ook toen was het juist het compromisloze realisme dat werd bewonderd. De eerste directeur van het Mauritshuis, jonkheer Steengracht van Oostkapelle, schreef in de catalogus van 1826: ‘De nabootsing der natuur kan tot geen hooger trap van volmaaktheid gebragt worden, dan in dit wonderstuk’.

(dit is een bewerkte versie van een tekst gepubliceerd in: P. van der Ploeg, Q. Buvelot, Koninklijk Kabinet van Schilderijen Mauritshuis: Een vorstelijke verzameling, Den Haag 2005)

Herkomst

Barbara Schas, weduwe van Willem Fabricius senior, Haarlem, voor 1718-1725; haar zoon, Albert Fabricius, Haarlem, 1725-in of voor 1732; zijn zoon, Willem Fabricius d’Almkerk, Haarlem, in of voor 1732-1749; zijn veiling, Haarlem, 19 augustus 1749 (Lugt 709), nr. 1 (voor 630 gulden aan Frans Decker voor Reynst); Jacob Reynst, Amsterdam, 1749; door hem geschonken aan prins Willem IV, Paleis Het Loo, Apeldoorn, 1749; prins Willem V, Den Haag, tot 1795; in beslag genomen door de Fransen, overgebracht naar het Muséum Central des Arts/Musée Napoléon (Musée du Louvre), Parijs, 1795-1815; Koninklijk Kabinet van Schilderijen, gehuisvest in de Galerij Prins Willem V, Den Haag, 1816; overgebracht naar het Mauritshuis, 1822