Gezicht op Delft

Johannes Vermeers Gezicht op Delft is zonder twijfel het meest geroemde stadsgezicht uit de Hollandse zeventiende eeuw. Van meet af aan heeft het schilderij een overweldigende indruk gemaakt op kunstliefhebbers. Het spel tussen schaduw en zonlicht, de wolkenlucht waar licht uit lijkt te stralen, maar bijvoorbeeld ook de subtiele weerspiegeling op het water zullen hier de reden van zijn. Vermeer heeft de stad weergegeven vanuit het zuidoosten, met op de voorgrond de Kolk, een driehoekige haven aan de zuidrand van de stad. Rechts achter ons vervolgt het kanaal van de Schie zijn weg in de richting van Rotterdam, Delfshaven en Schiedam. Aan de overkant van het water ligt de stad. Links is een deel van de stadsmuur te zien en meer naar rechts twee poorten: de Schiedamse Poort en de Rotterdamse Poort. Tussen beide steekt de toren van de Nieuwe Kerk boven de bebouwing uit. Niets lijkt te bewegen, er heerst rust. De boten op het water liggen aangemeerd met gestreken zeilen. Het is vrijwel windstil; een zuchtje wind strijkt zo hier en daar over het spiegelende water. De bomen staan in blad; het moet in het late voorjaar zijn of de zomer, ergens in de ochtend, want de zon staat in het oosten. Mensen spelen een ondergeschikte rol in de voorstelling. Op de voorgrond maken twee groepjes een praatje, terwijl op de kade voor de Schiedamse Poort wat figuurtjes lopen, haast te klein om te onderscheiden.

Hoog boven de stad drijven wolken voorbij. Vooraan is juist een donkere wolk, die zijn schaduw werpt op de kade, het water en de voorste gebouwen aan de overzijde. Verderop in de stad schijnt de zon. De daken en de toren van de Nieuwe Kerk zijn stralend verlicht. Dit sterke contrast is een originele vondst, waarmee Vermeer een grote dieptewerking bewerkstelligt. Hij leidt onze blik als het ware onder de donkere wolk door naar de stad, waar het oog als vanzelf naar het licht wordt getrokken, de diepte in. Vermeer heeft gestreefd naar evenwicht en rust in zijn compositie. Hij heeft daarvoor de werkelijkheid enigszins naar zijn hand gezet, wat opvalt wanneer we zijn stadsgezicht vergelijken met topografische tekeningen van dezelfde plek. In werkelijkheid was de bebouwing veel rommeliger, de ‘skyline’ puntiger en waren er hier en daar doorzichten tussen de gebouwen. Bij Vermeer is de brug tussen de twee poorten rechter en langer, en liggen de Rotterdamse Poort en zijn bijgebouwen lager op het water. Bovendien wordt het enige doorzicht in de voorstelling, dat over de brug tussen de twee poorten, afgeschermd met bomen. Deze ingrepen waren erop gericht de horizontale lijnen van de compositie – het water, de gebouwen en de lucht – te benadrukken.

Vermeer was zeer inventief bij het schilderen van het Gezicht op Delft. Bij ieder onderdeel dat hij weergaf, zocht hij naar de beste manier om de structuur ervan weer te geven. In het knalgele dak rechts suggereert hij de ruwheid van het oppervlak door in de onderschildering grove korrels van het pigment loodwit te gebruiken. In de toren van de Nieuwe Kerk, die zich in de volle zon bevindt, bracht hij op de sterkst verlichte gedeelten een dikke, smeuïge laag loodtingeel aan, alsof hij boetseerde met verf. Daardoor ontstaat de indruk dat het felle zonlicht het beeld doet zinderen. Maar het extreemst zijn misschien wel de vele kleine verfstipjes op de romp van de boot bij de Rotterdamse Poort. Van enige afstand bekeken, suggereren ze de weerspiegeling van de schittering van het water.

Gedurende de achttiende en het begin van de negentiende eeuw waren Vermeer en zijn oeuvre relatief onbekend bij het kunstminnend publiek. Veel van zijn schilderijen bevonden zich in belangrijke collecties en werden voor hoge bedragen verhandeld, maar stonden vaak op naam van andere schilders. Omstreeks 1850 kwam daar verandering in, met name door de publicaties van de Franse kunstcriticus Étienne-Joseph Thoré. Sindsdien is de faam van Vermeer onder kunstkenners en het grote publiek alleen maar gestegen. Een van Vermeers grootste bewonderaars was de Franse romanschrijver Marcel Proust (1871-1922). Proust is vooral beroemd vanwege zijn romanreeks À la recherche du temps perdu (Op zoek naar de verloren tijd), die tussen 1913 en 1927 in zeven delen verscheen. Een belangrijke rol is weggelegd voor Vermeers Gezicht op Delft. Proust zag dit schilderij zeker twee maal: de eerste keer tijdens zijn bezoek aan het Mauritshuis in oktober 1902, de tweede keer in Parijs in mei 1921, waar het schilderij deel uitmaakte van een tentoonstelling van Nederlandse schilderijen in het Jeu de Paume. Het zien van Vermeers schilderij maakte die laatste keer zo’n diepe indruk op Proust, dat hij in het vijfde deel van À la recherche een van de hoofdfiguren, de schrijver Bergotte, dezelfde tentoonstelling laat bezoeken en hem, overmand door emoties, voor het schilderij laat sterven.

(dit is een bewerkte van een tekst gepubliceerd in: P. van der Ploeg, Q. Buvelot, Koninklijk Kabinet van Schilderijen Mauritshuis: Een vorstelijke verzameling, Den Haag 2005, pp. 252-254)

Herkomst

(?) Pieter Claesz van Ruijven, Delft, vóór 1674; (?) zijn weduwe, Maria de Knuijt, Delft, 1674-1681; (?) hun dochter, Magdalena van Ruijven, en Jacob Dissius, Delft, 1681-1682; Jacob Dissius (met zijn vader Abraham Dissius, 1685-1694), Delft, 1682-1695; veiling Dissius, Amsterdam, 16 mei 1696, nr. 31; Willem Philip Kops, Haarlem en Bloemendaal, vóór 1805; Cornelia Kops-de Wolf, Bloemendaal, 1805-1820; Anna Johanna Teding van Berkhout-Kops, Haarlem, 1820-1822; veiling S. J. Stinstra et al., Amsterdam, 22 mei 1822, nr. 112 (aan J. de Vries voor het Mauritshuis); aankoop, 1822