Facelifts & Makeovers

Nog voor we de tentoonstellingszaal in lopen zie je deze video. Hierin nemen onze restauratoren Carol Pottasch, Sabrina Meloni en Abbie Vandivere je mee door het restauratieatelier.

De locatie van het atelier is heel gunstig voor de restauratoren, omdat zij dicht bij de collectie kunnen werken. Het atelier is er echter niet op gebouwd om museumpubliek te ontvangen. Maar we willen wel graag al onze ontdekkingen en onderzoeken met jullie delen. Daarom hebben wij deze tentoonstelling ingericht.

Welkom in de tentoonstellingszaal. Als je binnenkomt, loop je direct tegen dit werk van Jan Steen aan. Normaal hangt Het doktersbezoek altijd aan de wand, met speciaal glas in de lijst en een bescherming aan de achterkant. Speciaal voor de tentoonstelling zijn die allebei weggehaald en kun je het schilderij van voren én van achteren zien. Het is een houten paneel met verf erop. Dit zijn vergankelijke materialen, en zo zonder bescherming is het schilderij kwetsbaar.

Tijdens de restauratie van dit werk in 2011 deed restaurator Sabrina Meloni een bijzondere vondst. Jan Steen had het paneel al eerder gebruikt! Nu zie je een voorstelling van een nepdokter en een jonge vrouw. Ze is niet echt ziek, behalve van verliefdheid. De opzet van Steens eerdere voorstelling, met mensen op het terras van een herberg, vind je in de video hiernaast.

We gaan nu linksaf de kleine ronde zaal in. Hier hangen zeven schilderijen aan de wand, met bij ieder schilderij een iPad met uitleg. We lopen van links naar rechts:

Een vernislaag tref je op alle schilderijen in het Mauritshuis aan. Vernis beschermt de onderliggende verf tegen vocht en vuil en laat de kleuren meer stralen. Een nadeel: vooral oudere soorten vernis worden langzaam maar zeker geel en minder doorzichtig. Tijdens restauraties verwijdert een restaurator oude, vergeelde vernislagen met oplosmiddelen. In plaats daarvan worden moderne, stabielere vernissen aangebracht. Deze behandeling verandert het aanzien van een schilderij vaak spectaculair. Het is steeds een verrassing wanneer de originele, vaak frisse kleuren tevoorschijn komen. Dat was ook het geval bij dit fruitstilleven van Cornelis de Heem. 

Lange tijd hing dit schilderij hoog aan de muur in de Galerij Prins Willem V, de dependance van het Mauritshuis. De nu zo opvallende kleuren en subtiele details gingen schuil onder een dikke laag bruine vernis van meer dan zestig jaar oud. Daardoor zag je de dieptewerking van de vloer niet meer. De vernis liet zich in 2006 makkelijk verwijderen. Er kwam een puntgaaf schilderij tevoorschijn. Een aanwinst voor het museum.

In 2004 schonk een gulle gever dit schilderij aan het Mauritshuis. Het kwam echter niet direct in het museum te hangen, want de vernislaag was vergeeld en erg dof. Niemand had verwacht dat de restauratie lang zou duren, maar de oude vernis bleek niet oplosbaar. Deze was namelijk bedoeld voor het lakken van boten en niet voor schilderijen. Alleen met een mesje was dit vernis veilig te verwijderen. Restaurator Sabrina Meloni deed dit met een scalpelmesje, kijkend door de microscoop. Zij werkte heel nauwkeurig en voorzichtig, millimeter voor millimeter. Sabrina bracht dan ook ontelbare uren met het schilderij door.

Daarna verwijderde zij wat oude restauraties, en zo kwamen enkele beschadigingen aan het licht. Na het aanbrengen van een nieuwe vernislaag was de volgende stap het bijwerken (‘retoucheren’) van deze beschadigde details. Om bijvoorbeeld de verdwenen delen van de schoorsteenmantel te kunnen reconstrueren, keek Sabrina bij deze make-over goed naar vergelijkbare schilderijen van Gerard ter Borch.

Dit bloemstilleven is van de Antwerpse schilder Daniël Seghers. Een tweede kunstenaar, Jan Cossiers, voegde in het midden een buste van Constantijn Huygens toe. Het schilderij was van de radar verdwenen totdat het in 2018 weer boven water kwam. Al die tijd had het ergens in een kamer gestaan, zonder beschermende lijst. Na aankoop ging het daarom direct naar het atelier voor een ingrijpende restauratie.

De op een koperplaat geschilderde voorstelling werd ontsierd door sterk vergeelde vernislagen en vuil aan de oppervlakte. De vernisafname was een uitdaging: de verflagen zaten niet goed vast aan het koper en werden op hun plek gehouden door de vernis. De restaurator moest twee dingen tegelijk doen: de vernis afnemen én de verf opnieuw aan de koperplaat hechten. Een even spannend als arbeidsintensief project. Eerst nam restaurator Masayuki Hinoue voorzichtig een deel van de vernis af en daarna zette hij de verf vast, door lijm onder de verf aan te brengen – om vervolgens de rest van de vernislaag veilig te kunnen verwijderen. Nu zit alles weer goed op zijn plek. Ook de prachtige vlinders.

Soms leidt een restauratie tot nieuwe inzichten over de maker van een kunstwerk. Tot 2010 was alleen de naam van de Haarlemse schilder Cornelis Dusart zichtbaar, linksonder op dit paneel. Nadat vergeelde vernislagen en latere toevoegingen waren verwijderd, kwam een tweede signatuur tevoorschijn: ‘Av. Ostade’, Adriaen van Ostade. Beide signaturen zijn in dezelfde donkerbruine verf aangebracht en kunnen als origineel worden beschouwd.

Adriaen van Ostade was de leermeester van de vijftig jaar jongere Dusart. Ze waren allebei gespecialiseerd in boerentaferelen. Dit is het enig bekende werk waarop beide namen staan. De meest logische verklaring hiervoor is dat het schilderij na Van Ostades dood werd afgemaakt door Dusart, die de inboedel van het atelier van zijn leermeester had overgenomen.

Dit zelfportret van de Utrechtse schilder Paulus Moreelse werd speciaal gerestaureerd voor een tentoonstelling over zelfportretten. Zoals gebruikelijk begon de restaurator met het verwijderen van sterk vergeelde vernislagen. Dat resulteerde hier in een echte facelift, want het gezicht van Moreelse kwam weer helemaal tot leven. Ook bleek zijn kraag meer details te hebben dan gedacht.

Als vervolgstap zijn latere toevoegingen uit het verleden verwijderd, met name in de zwarte kleding en de achtergrond. Juist op die plekken was veel originele verf verloren gegaan. Het bijwerken van deze ontbrekende delen was een hele klus – juist in zwarte passages is dat door de subtiele nuances extra lastig. Een kostuumspecialist gaf belangrijke aanwijzingen om de kleurverschillen in de zwarte delen beter te begrijpen. Sinds de restauratie hangt dit zelfportret permanent in het museum, in een nieuwe lijst, waardoor het zwarte kostuum nog beter uit de verf komt.

Dit schilderij is zo’n 500 jaar oud. Het is een van de oudste portretten in de verzameling van het Mauritshuis. Wie het gemaakt heeft, is onbekend, maar aan de hand van de rode muts van de man is een datering wel mogelijk. Dit soort mutsen waren populair tussen 1515 en 1530.

De restauratie van dit portret was geen eenvoudige opgave. Tijdens de restauratie bleek dat de achtergrond helemaal opnieuw beschilderd was. Dat zie je vaker bij zulke oude portretten. Dit werd gedaan om verkleuring of beschadigingen te maskeren. Op basis van de gebruikte verf weten we dat die toegevoegde laag al heel lang geleden is aangebracht, voor 1750.

Restaurator Abbie Vandivere trof daarnaast heel oude vernislagen en latere toevoegingen aan die zich heel lastig lieten verwijderen. Uiteindelijk lukte het haar met een speciale gel de originele groene verf van de achtergrond bloot te leggen.

Omdat het schilderij ook niet in de originele lijst bleek te zitten, hebben we een 16de-eeuwse lijst laten namaken. Nu zie je deze onbekende man met zijn opvallende rode muts en anjer in zijn eentje. Mogelijk was er ooit een tweede portret, van zijn (aanstaande) echtgenote.

Nu lopen we de grote zaal binnen. Hier beginnen we met drie schilderijen op de achterwand.

De restauratie van dit portret van Willem van Oranje was ingewikkeld en nam daarom veel tijd in beslag. De linker strook van het paneel raakte ooit beschadigd, mogelijk door houtworm. Daarom werd dit gedeelte al in het verleden vervangen door een ander stuk hout. Zo kreeg Willem een ‘nieuwe’ schouder. Zijn gezicht was gelukkig wel goed bewaard gebleven – ondanks de forse barst die er van boven tot onder doorheen loopt.

De grootste uitdaging tijdens de restauratie was de aangezette strook van het paneel, links van het oor van de prins. Daar was niets meer te zien, vrijwel alle verf was verdwenen. Restaurator Carol Pottasch moest op deze lege aanzet de schouder en kleding van de prins volledig reconstrueren. Als voorbeeld gebruikte ze twee andere, sterk vergelijkbare portretten die Key van de prins maakte. Met recht kun je hier spreken van een make-over.

Er is in de loop van de tijd veel met dit schilderij gebeurd. Tijdens de restauratie is de doffe en donkere vernis afgenomen, waardoor Rembrandts penseelstreken weer zichtbaar werden, zoals bij de huid van Suzanna. Ook details zoals de afdruk van de kous in haar been werden weer veel helderder. Aan de rechterzijde bleek een strook van ruim vier centimeter aan het rechthoekige paneel te zijn gezet, vermoedelijk in de 18de eeuw. Hier is dwars door de voorstelling en de signatuur een naad te zien. Waarschijnlijk was dat deel van het hout aangetast door houtworm en daarom vervangen.

Dit portret van prins Willem Hyacinth door de Franse schilder Nicolas de Largillière hangt meestal in de Galerij Prins Willem V. Het portret verkeerde in een slechte toestand. De prins ging namelijk schuil achter oude vernislagen en zeer verkleurde latere toevoegingen. Die toevoegingen zaten deels over originele verf, zoals rechtsboven in de achtergrond, waar een groot gat zit in het oorspronkelijke doek. Ook op andere plekken zijn in het verleden gaten ontstaan, we weten niet wanneer of waarom. Daarom werd al in 1875 een steundoek aan de achterzijde aangebracht. Dit steundoek zit nog steeds op zijn plaats. Na verwijdering van de latere toevoegingen zijn de beschadigde plekken, zoals in de blauwe mantel en de achtergrond, opnieuw ingevuld met een stabiele verf.

We steken de zaal over, naar de grote schilderijen aan de overkant. Kijk onderweg even naar de prachtige vitrines met historische pigmenten!

We lopen nu van rechts naar links:

Peter Paul Rubens schilderde het gezicht van deze vrouw tussen 1620 en 1630. Ook een deel van haar kleding is van zijn hand. De rest van de voorstelling is grotendeels door anderen geschilderd. Uit onderzoek blijkt dat de gepluimde baret en de met bont afgewerkte zwarte mantel later zijn toegevoegd. Sommige toevoegingen blijken nog van voor 1700, andere, zoals het blauw in de mantel, dateren uit de 18de eeuw. Een oude kopie van het schilderij toont dezelfde vrouw, maar zonder al deze toevoegingen. Dit eerste stadium zie je ook op de röntgenfoto van het Mauritshuisportret.

Deze restauratie ging gepaard met een hoop ethische vraagstukken. Kortom: een ‘hoofdpijndossier’. Wat is origineel aan dit schilderij en wat niet? En als iets niet van Rubens is, maar wel al in de 17de eeuw toegevoegd, kan je het dan verwijderen of moet je het juist laten zitten? Onze stelling is: zolang er twijfel is, halen we niets weg. Overigens bleken de oude toevoegingen moeilijk te verwijderen, en daarom bleven de meeste op hun plek. De vele details in de kleding zijn sinds de restauratie wel weer goed te zien.

Lange tijd kreeg dit portret maar weinig aandacht. Het hing zelfs enige tijd in het depot. Dat kwam vooral omdat de sterk verkleurd en matte vernis als een grauwsluier over de voorstelling lag. De restauratie had een spectaculair resultaat. Een deel van de muur achter de man had vele jaren na de dood van de schilder een extra laag bruine verf gekregen. Hiermee had iemand geprobeerd rechts een soort hoek in de wand te suggereren. Deze latere toevoeging kon gelukkig eenvoudig worden verwijderd. Belangrijker nog, nadat de vergeelde vernislagen waren verwijderd, kwam een helder en fris schilderij tevoorschijn, in zeer goede staat. Opeens werd duidelijk hoe aantrekkelijk dit portret is, met links een kleurig landschapje. Sinds de restauratie heeft het schilderij weer een vaste plek in het museum.

Er is bij deze Vermeer een groot verschil tussen de situatie voor en na de restauratie. Ooit zag je een wolkenlucht achter de godin en haar gezelschap. Die lucht bleek, na onderzoek van de gebruikte verf, niet door Vermeer te zijn geschilderd. Na lang wikken en wegen is besloten de wolkenlucht over te schilderen in de oorspronkelijke groenbruine kleur. Daardoor heeft het schilderij een totaal ander aanzien gekregen.

Frans Hals schilderde deze twee levensgrote portretten in 1625, een jaar na het huwelijk van Aletta en Jacob. Voor de restauratie liet de conditie van de werken veel te wensen over. Achter de man en de vrouw waren wapenschilden geschilderd, maar die bleken niet origineel. In het wapen van Jacob Olycan was een blauw pigment gebruikt – Pruisisch blauw – dat voor 1700 niet eens bestond. De felle kleuren van de wapenschilden pasten helemaal niet bij het kleurgebruik van Frans Hals. 

Vermoedelijk werden de wapenschilden aangebracht in de 19de eeuw, toen de portretten nog in de familie van het echtpaar waren. Na lang twijfelen is besloten de wapenschilden te bedekken met de kleur van de achtergrond. Zo is de originele ruimtewerking weer hersteld en gaat alle aandacht naar de geportretteerden, zoals Hals het bedoelde. De door de restauratoren aangebrachte verf over de wapenschilden is eenvoudig te verwijderen, mochten toekomstige generaties tot een ander inzicht komen.

Het echtpaar ging zeer modieus gekleed, volgens de Spaanse mode. De restauratie maakte de details van de kostuums – de vele schakeringen in het zwart – weer zichtbaar. Bij Jacob kreeg de kleding weer diepte en contrast. Bij Aletta was dat minder het geval, omdat haar rok nogal verkleurd is. 

Hals combineerde hier twee minder stabiele pigmenten, het blauwe smalt en rode lak. Hiermee wekte hij de indruk van changeant textiel: afhankelijk van de lichtval had de rok verschillende kleuren. De bruine delen waren ooit blauwpaars, maar de rok heeft tegenwoordig een deel van zijn glans verloren. Alleen de roze highlights zijn nog intact. Hoe dit deel van het schilderij er oorspronkelijk uitzag, toont deze video met een reconstructie gemaakt door Fahed Ibrahim.

We steken weer over en lopen langs de vitrines naar de drie landschappen aan de overkant. 

Hout is vaak gebruikt om op te schilderen. Het vormt een stevige, gladde ondergrond. De meeste panelen in het Mauritshuis zijn van eikenhout. Na het kappen van de bomen werden de stammen enkele jaren gedroogd. Pas later kon men er planken en vervolgens panelen van maken. De beste planken komen ‘radiaal’ uit de boom, loodrecht op de jaarringen. Deze planken trekken bij wisselingen in temperatuur en luchtvochtigheid minder snel krom. 

Onderzoek van de jaarringen (in vaktermen: dendrochronologie) kan helpen bij het dateren van schilderijen. Bij dit paneel van een Antwerpse kunstenaar leverde dendrochronologie een wel heel bijzondere vondst op. De planken van dit schilderij en een paneel van een andere Vlaamse schilder in het Mauritshuis blijken uit één en dezelfde boom afkomstig!

Als een van de vroegste voorbeelden van een ‘buitenpartij’, een feestje in de buitenlucht, is dit een belangrijk schilderij. Toch hangt het normaal niet in het museum. Dit heeft alles te maken met de conditie van het werk. De verf waarmee de lucht is geschilderd is dun, sleets en verkleurd.

Als kunstenaars tijdens het schilderen delen van hun voorstellingen veranderen, spreek je van pentimenti (afgeleid van het Italiaanse woord voor ‘berouw’). Soms zijn deze door veroudering of slijtage van de bovenste verflaag nu met het blote oog te zien. Pentimenti kunnen zichtbaar worden gemaakt met röntgenstraling of infrarood.

De pentimenti in dit schilderij laten zien dat Potter hier duidelijk heeft geworsteld met de compositie. Rechts van de dode boom in de voorgrond schilderde hij eerst een wandelende man en vrouw, met hun hond. Zij zijn duidelijk zichtbaar op de röntgenopname. Waarschijnlijk omdat de compositie te vol raakte, besloot de schilder ze weer te bedekken met struikgewas. En links van dezelfde boom veranderde Potter een staande koe in een liggende. Je ziet dit duidelijk in infrarood. De schilder wilde blijkbaar de onderlinge verhoudingen verbeteren. Potter vond het lastig de dieren op de juiste schaal te krijgen. Nog altijd is het grazende schaap te groot in vergelijking met de drinkende koe.

Op dit doek van Pieter de Hooch is een binnenplaats te zien met een pijprokende man, een drinkende vrouw en een staand meisje. Dankzij de röntgenfoto van dit schilderij was al bekend dat er ooit nog iemand aan tafel zat. Op een andere, eerdere versie van het schilderij, in de National Gallery of Art, Washington, is deze vierde figuur nog te zien. Je ziet deze soldaat tussen de man en vrouw zitten. 

Beide schilderijen werden onlangs op een tentoonstelling in Delft naast elkaar gepresenteerd. Voor het Mauritshuis genoeg aanleiding om het eigen exemplaar te restaureren. Inmiddels zijn de vergeelde vernis en latere toevoegingen verwijderd. Op de plek van de schutting kwamen restanten van de vierde figuur tevoorschijn. Pieter de Hooch haalde deze soldaat niet zelf weg, dat is later gebeurd – in elk geval vóór 1822, dus lang voordat het schilderij naar het Mauritshuis kwam. Wat achterbleef: de jas van de soldaat (op het hek), zijn pijp (op tafel) én een stukje van zijn duim op de bierpul. Zonder soldaat heeft de voorstelling een heel ander aanzien – het lijkt wel een gezin.

Op de versie in Washington zie je het echte onderwerp van het schilderij. De lachende soldaat speelt een drinkspel met de vrouw. Hij heeft haar glas net volgeschonken uit zijn eigen bierpul en zij moet drinken tot het volgende streepje op haar glas.