Johan Maurits

In het Mauritshuis keken we lange tijd vooral met een kunsthistorische blik naar Johan Maurits. Maar door alleen op die manier naar Johan Maurits te kijken, zien we maar een zeer klein deel van zijn geschiedenis. Daarom willen we juist met een brede scope naar zijn tijd in Nederlands-Brazilië kijken – een tijd waarin slavenhandel en slavernij een centrale rol speelden.

In het museum hebben we een zaal ingericht met schilderijen die meer vertellen over Johan Maurits, Nederlands-Brazilië en de geschiedenis van het Mauritshuis. Onze directeur Martine Gosselink vertelt graag waarom we deze zaal hebben ingericht. En waarom het belangrijk is om vanuit verschillende perspectieven naar 17de-eeuwse kunstwerken en de geschiedenis van het Mauritshuis te kijken.

Choreografe en danseres Junadry Leocaria over haar solo Sugar Coated:

‘Om te mogen dansen in het Mauritshuis voelde als een kleine overwinning voor mijzelf en voor mijn voorouders. Als Curaçaoënaar kreeg ik de kans om in de mooiste zaal van het Suikerpaleis het verhaal van mijn voorouders te eren. De pijn, het verdriet, het onrecht, de onmacht, de strijd. Maar ook de kracht, het doorzettingsvermogen, de creativiteit, de overwinning, de verlichting, en het vermogen om te vergeven. Mijn voorouders komen deels uit West-Afrika, de Goudkust waar Johan Maurits de bevolking tot slaaf liet maken en met zijn vloot van Afrika naar Zuid-Amerika liet vervoeren. Ik voel mij daardoor direct verbonden met het Suikerpaleis. Mijn solo in de Gouden Zaal performen, voelde als heling. Een ultieme kans om ons gedeeld verleden te erkennen en te omarmen, door middel van kunst. Heling door een ieder, zwart en wit.’

Frans Post was een van de kunstenaars die met Johan Maurits naar Brazilië reisde. Dit landschap met uitzicht op het eiland Itamaracá is het eerste schilderij dat we van Post kennen. En het eerste dat een Europese schilder van en in Brazilië maakte.

Aan het water staan vier mannen: twee Portugezen en twee slaafgemaakte Afrikanen. Hun aanwezigheid maakt van het schilderij meer dan een eenvoudig Braziliaans landschap – onbedoeld laat Post ons zien dat de ongelijkheid tussen zwart en wit was gekoppeld aan huidskleur.

Dit schilderij van Jan Mijtens is een portret van drie mensen. In het midden staat prinses Maria van Oranje met links van haar haar neefje Hendrik en rechts een tweede jongen. Zijn naam weten we niet. Hij was een van de zwarte bedienden aan het hof en waarschijnlijk, net als vele andere kleine jongetjes, door de WIC naar de Republiek verscheept. In zijn geval als cadeau voor de prinses.

Singer-songwriter Josephine Zwaan maakte bij het schilderij van Mijtens het lied Koning:

‘Kijkend naar de schilderingen van Nederlands-Brazilië werd ik geraakt door de blikken van de zwarte bediendes. Welke vragen, emoties en herinneringen schuilden er in die ogen? Misschien keek ik wel in de ogen van een prins. Er werden namelijk ook royals verscheept vanaf de westkust van Afrika. Afgelopen jaar werd mijn vader chief van onze stam in Ghana, een traditionele overerving die al eeuwen onveranderd is. Dit bracht die ogen nog dichterbij. In het heden vragen de schilderijen ons respect te hebben voor dat wat we niet kennen. Een koning ziet er soms anders uit dan je denkt.’

De Engelse prinses Mary Stuart is klaar voor een gekostumeerd bal. Ze draagt een tulband met struisveren en een Braziliaanse verenmantel. Haar outfit is een duidelijk voorbeeld van wat we tegenwoordig ‘culturele toe-eigening’ noemen: als Europese prinses gebruikt ze cultuuruitingen van andere, niet-Europese volken. Gewoon als een kostuum voor een feest.

Maria’s bediende maakt nog een parelsnoer vast, maar Maria lijkt hem niet op te merken. De jongen is gereduceerd tot een ‘exotisch’ accessoire.

In de Hollandse schilderkunst van de 17de eeuw hebben mensen met Afrikaanse roots vaak stereotype rollen. Ze werden bijvoorbeeld afgebeeld in portretten van rijke Nederlanders als bediende of slaafgemaakte. Maar dit schilderij is totaal anders, want Rembrandt portretteerde deze twee mannen zoals ze waren, met aandacht voor hun persoonlijkheid en eigenheid. Het is alleen al daarom een uniek en krachtig schilderij, dat je laat zien dat de Nederlandse samenleving in de 17de-eeuw diverser was dan je misschien dacht.

Een meisje van een jaar of drie poseert naast een kinderstoel. Ze is mooi aangekleed en draagt gouden sieraden. Op de kinderstoel ligt wat snoep, gemaakt van suiker uit Brazilië. Het snoepgoed verbindt de luxe wereld van het meisje met de harde werkelijkheid van de mensen op de suikerrietplantages. Een werkelijkheid die vaak onzichtbaar was, zowel in de Republiek als in de Nederlandse schilderkunst. Toch werden al die luxegoederen als koffie, thee, tabak, cacao en suiker geproduceerd door tot slaafgemaakten.

In 2019 organiseerden we in het Mauritshuis een tentoonstelling over Johan Maurits en Brazilië. In die tentoonstelling keken we vanuit verschillende perspectieven naar Johan Maurits’ geschiedenis. Veel van de schilderijen die je net hebt gezien, hingen ook in deze tentoonstelling.

We nodigden een grote groep experts uit die vanuit hun professionele en persoonlijke achtergrond verhalen schreven bij de kunstwerken. Zo ontstond een rijk beeld van de verschillende manieren waarop je naar deze schilderijen kunt kijken. En naar de geschiedenissen die ze ons vertellen.

De tentoonstelling Bewogen beeld was het startpunt van een internationaal onderzoeksproject: Revisiting Dutch Brazil and Johan Maurits. De focus ligt op onderwerpen die eerder onderbelicht bleven. Zoals Johan Maurits’ rol in de trans-Atlantische slavenhandel.

Al in 2020 verscheen een baanbrekend artikel. Erik Odegard (onderzoeksleider) en Carolina Monteiro (promovendus Universiteit Leiden) beschrijven daarin hoe Johan Maurits geld verdiende met het smokkelen en illegaal verhandelen van slaafgemaakten.

Aan het onderzoeksproject werken vier historici (fellows): Mark Ponte, Irene Maria Vicente Martín, André Luís Bezerra Ferreira en Miguel Geraldes Rodrigues. Zij werken vanuit Nederland, Italië en Brazilië aan hun onderzoek.