Wat is roofkunst?

In 1795 werd De stier (1647) van Paulus Potter samen met zo’n tweehonderd andere schilderijen gestolen door Franse troepen. Nederland is dan al twee jaar in oorlog met Frankrijk en verliest. Als oorlogsbuit nemen de Fransen de schilderijenverzameling van stadhouder Willem V mee naar Frankrijk.

In die verzameling zit ook De stier, die in het Louvre (dat op dat moment Musée Napoléon heet) in Parijs belandt. De Fransen zijn enorm onder de indruk van het realisme van De stier.

Pas in 1815, nadat Napoleon verslagen is bij de Slag bij Waterloo, komen de gestolen schilderijen terug naar Nederland.

Het ontstaan van het Mauritshuis is direct verbonden met roofkunst. Dat zit zo: na de val van Napoleon lukt het Nederlandse soldaten om twee derde van de geroofde schilderijen uit de collectie van stadhouder Willem V terug te halen naar Nederland. Makkelijk was dat niet, want Frankrijk wilde de schilderijen graag houden. Daarom werden alle ladders in het Louvre verstopt. Zelfs zonder ladders krijgen de soldaten de schilderijen van de muur. In een triomfantelijke optocht worden ze teruggebracht naar Nederland.
Met die schilderijen start het Mauritshuis in 1822 als museum. Het aardse paradijs met de zondeval van Adam en Eva (1615) is een van hen.

Tijdens de Jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog halen de nazi’s op grote schaal kunst weg bij Joodse eigenaren. Soms via inbeslagname of verkoop, meestal gewoon door het te stelen.

Het Portret van Jakob Omphalius (1500-1567, oorspronkelijk een dubbelportret) is daar een voorbeeld van. Dit portret was eigendom van de Joodse familie Von Goldschmidt-Rothschild, maar werd in 1938 geroofd.

Waarom deden de nazi’s dit? En waarom is het zo belangrijk dat deze kunst weer teruggegeven wordt aan de oorspronkelijke eigenaars?

Rembrandts laatste zelfportret uit 1669 is een van de bekendste schilderijen van het Mauritshuis. 
Minder bekend is dat dit schilderij ooit een kilometer diep onder de grond lag. Samen met ruim 6000 andere kunstwerken, waaronder het Lam Gods van de gebroeders Van Eyck en Vermeers De Astronoom.

De schilderijen zaten in een oude zoutmijn van het alpendorpje Altaussee in Oostenrijk, ver van de bewoonde wereld. Achter het puin van een ingestorte tunnel bevond zich een van de meeste prestigieuze kunstcollecties ooit bijeengebracht.

Wat deden die schilderijen daar? En hoe belandde Rembrandts Zelfportret in het Mauritshuis?

Bij de Allegorie op de zomer (1670) van Nicolaes Berchem hangt een bordje met ‘NK-collectie’. Als je in het Mauritshuis bent, moet je er maar eens op letten. Er zijn vijfentwintig schilderijen die zo’n bordje hebben.

Het betekent dat het schilderij onderdeel is van de Nederlands Kunstbezit-collectie, een door de overheid beheerde collectie. Hierin zitten kunstwerken die tijdens de Tweede Wereldoorlog geroofd, geconfisqueerd of gedwongen verkocht zijn aan de nazi’s en na de oorlog weer teruggekeerd zijn naar Nederland. De schilderijen die niet teruggegeven konden worden aan hun Joodse eigenaren belandden in de NK-collectie.

Op dit schilderij van Adriaen Hanneman uit 1664 staan een bediende, over wie we vrijwel niks weten, en een prinses over wie we heel veel weten.

De prinses is de Engelse Maria Stuart, de vrouw van de Hollandse stadhouder Willem II en de moeder van de latere koning Willem III. Die laatste liet dit portret maken, nadat ze was overleden.

Ze draagt een opvallende verenmantel over haar witte jurk. Ze gaat namelijk naar een gekostumeerd bal. De rode veren komen uit Brazilië. Traditiegetrouw droegen de oorspronkelijke bewoners van Brazilië dit soort mantels bij belangrijke ceremonies. Hoe komt Maria Stuart aan zo’n bijzondere mantel?

Kortom, roofkunst gaat verder dan kunst die ooit gestolen is. De geschiedenis ervan werkt vandaag de dag nog door. Herkomstonderzoek en restitutie-processen zijn complex en kunnen soms jaren duren.

Wat zou er gebeuren als alle objecten teruggegeven werden aan hun rechtmatige eigenaars? Deze vraag stelden we in onze tentoonstelling 'Roofkunst - 10 verhalen', die te zien was tot en met 7 januari 2024.