Persberichten

Start laatste fase restauratie De stier

Dilemma’s en uitdagingen om nog dichter bij Potter te komen

28 aug 2025

Vanaf deze maand begint de laatste fase van de restauratie van De stier. Het wereldberoemde schilderij van Paulus Potter uit 1647 is sinds vorig jaar zomer uitgebreid onderzocht en al grotendeels behandeld en gerestaureerd voor de ogen van het publiek. Planning is om in december klaar te zijn. Het doel is om het schilderij zo dicht mogelijk tot de intentie van Potter terug te brengen. Restauratoren Abbie Vandivere en Jolijn Schilder staan daarbij voor een aantal uitdagingen. Ook deden zij tijdens de afgelopen periode verschillende ontdekkingen.

Overschilderingen

Sinds maart 2024 staat het grote doek van 236,5 x 341 cm in één van de zalen van het museum, dat voor de gelegenheid tot restauratieatelier is ingericht en tot ‘de stal’ is omgedoopt. Na het verwijderen van de oude vernislaag zijn de kleuren van het werk een stuk stralender en helderder geworden. Ook zijn soms eeuwenoude overschilderingen verwijderd. Daardoor kwamen enkele beschadigingen in het schilderij tevoorschijn. Soms was de verf van Potter zelfs helemaal verdwenen, zoals op een plek in de vacht van de stier en in de lucht. Tijdens de restauratie wordt dit zorgvuldig opgevuld om het schilderij weer helemaal toonbaar te maken voor het publiek.

Borsthaar

Dat betekent dat de restauratoren beschadigingen moeten gaan inschilderen ‘zoals Potter’. De schildertechniek van Potter was heel specifiek en moet exact worden geïmiteerd, ‘terug naar Potters intentie’. Hoé dat precies moet gebeuren, is een uitdaging en is op dit moment de discussie, die gevoerd wordt in het team van restauratoren en conservatoren binnen het museum en met de externe adviescommissie die speciaal voor dit project in het leven is geroepen. Eén van de uitdagingen is bijvoorbeeld bij het borsthaar van ‘boer Teun’, de inspiratie voor ‘Teun’ op het leesplankje van begin vorige eeuw. Zijn borst heeft wat te lijden gehad in de afgelopen eeuwen en in de jaren ’70 van de Twintigste Eeuw werd dat borsthaar enigszins overvloedig en in donkere kleuren toegevoegd. Bij de huidige restauratie kreeg Teuns borst een lichte ‘wax’ en verdween het jaren ’70 borsthaar. De haren zijn nu een stuk subtieler teruggeschilderd. 

Franse tak

Nog een restauratie-dilemma. Bovenin het doek is een flinke beschadiging te zien. Toen het schilderij in 1795 was geroofd door Franse revolutionaire troepen en was meegenomen naar Parijs kwam het in het Louvre te hangen. Daar werd de beschadiging opgemerkt en overschilderd door het toevoegen van een extra takje aan de boom. Omdat die tak nooit de bedoeling van Potter is geweest, maar wel deel is van de geschiedenis van het schilderij, staan wij nu voor de keuze om de tak te laten zitten, of deze te overschilderen zodat hij niet meer te zien is.

Detail van de verticale beschadiging in de boom. Het takje in het midden van de beschadiging is de niet-originele 'Franse tak'

Onweersbui

Het gedeelte van De stier dat het meest overschilderd was, is de lucht. Dankzij de restauratie zien we nu een totaal andere lucht. Vóór restauratie leek een aankomende onweersbui op de boer, de stier en de andere dieren af te komen. Ná restauratie is het wolkenpatroon dusdanig anders dat ze allemaal in een vroeg-zomerse dag blijken te staan, zo rond mei/juni.  Ook in de luchtpartij zitten nog enkele plekken die de restauratoren gaan ‘invullen’ in de geest van Potter. Duidelijk is nu wel, dat Potter de weerssituatie veel realistischer heeft geschilderd dan men voorheen dacht.

Pentimenti

 Vandivere en Schilder ontdekten ook dat Potter veel ‘pentimenti’ aanbracht (veranderingen tijdens het schilderproces). Het was al bekend dat Potter op een kleiner doek begon en gaandeweg het schilderij vergrootte met extra stukken doek, waardoor die wijzigingen zo talrijk zijn. Het houten hek liep door onder de kop van de stier, er stond een grote plant rondom de koe, de gebouwen aan de horizon werden flink gewijzigd en zowel de penis als de ballen van de stier veranderde Potter qua omvang.

Diagram van elementen die Potter schilderde in eerdere stadia van De stier, maar tijdens het schilderproces weer wijzigde. Het vlak met de lichte kleur geeft de eerste compositie aan. Foto René Gerritsen

De laatste fase

Abbie en Jolijn: ‘In de komende fase gaat het vooral om de ethische uitdagingen. We moeten op verschillende plekken op het schilderij iets gaan toevoegen, precies zoals Potter dat heeft bedoeld, zónder zelf te interpreteren. De hand van de restauratoren , maar in de geest van Potter’.

Tot en met december staat De stier nog in zijn ‘stal’ (zaal 2) en kan het publiek meekijken met de restauratie.

Elke vrijdag om 14:00 is er een live ‘vragenhalfuurtje’ met de restauratoren.

Voor nog veel meer De stier-verhalen:

Bekijk alles over de restauratie van De stier