13. Op de achtergrond

De achtergrond van het Meisje wordt meestal omschreven als ‘donker’ of ‘zwart’, maar wist u dat die oorspronkelijk heel donkergroen van kleur was? En heeft u Vermeers signatuur in de linkerbovenhoek al ontdekt?

Wouw is een natuurlijke gele verfstof, gemaakt van de plant Reseda luteola L. De hele plant kan worden gebruikt – bloemen, stengel en bladeren – maar de beste kwaliteit wouw wordt verkregen uit de bloemen. De plant groeide door heel Europa en de kleurstof is een van de oudste en meest gebruikte die er zijn. Om van de wouwplant een geel pigment te maken moest de kleurstof worden neergeslagen op een wit poeder, in dit geval krijt. 

Organische gele lakken zijn lastig te identificeren en analyseren omdat ze verbleken onder invloed van licht. Dit verklaart mogelijk waarom de bomen in Vermeers Straatje (ca. 1658) in het Rijksmuseum blauw zijn. In sommige gevallen is het mogelijk om de aanwezigheid van een ‘gevernist’ lakpigment te achterhalen als het substraat (krijt) nog aanwezig is en met wetenschappelijke analyse kan worden opgespoord. In 1994 werd wouw voor het eerst in het Meisje met de parel geïdentificeerd met een chromatografische methode (HPLC). Bij het opnieuw analyseren van de verfmonsters konden we met behulp van een verbeterde versie van deze techniek de componenten luteoline en apigenine uit de wouw detecteren.

Voor het tv-programma Het geheim Vermeer signeerde het Meisje met de parel in de linker bovenhoek met zijn monogram ‘IVMeer’ (omcirkeld op afb. 13a). ‘IVM’ is een ligatuur, oftewel: de letters zijn met elkaar verbonden. Vermeer gebruikte gedurende zijn loopbaan uiteenlopende signaturen, en de signatuur op het Meisje lijkt wat stijl en plek betreft sterk op die op Meisjeskopje uit het Metropolitan Museum of Art in New York. de meester maakte Charlotte Caspers een reconstructie van het Meisje met de parel. Met experimenten waarbij op een zwarte ondergrond een glacislaag van wouw en indigo werd aangebracht liet ze zien hoe de achtergrond van het Meisje er oorspronkelijk kan hebben uitgezien.

Een van de redenen waarom de achtergrond van het Meisje er vandaag de dag ietwat vlekkerig en ongelijkmatig uitziet is dat de organische verfstoffen – indigo en wouw – onder invloed van licht verbleekt zijn. Ook is het mogelijk dat de verf in de achtergrond onder andere factoren te lijden heeft gehad: de omgevingscondities waarin het schilderij in het verleden heeft gehangen, vroegere restauraties en/of het donkerder worden van de olie.

Misschien was het u al opgevallen: links in het midden van het schilderij zit een de glanzende plek. Dit deel van de achtergrond is het best bewaard gebleven omdat het tientallen jaren door oud restauratiemateriaal is beschermd tegen vocht en licht. Tijdens de restauratie in 1994 besloten de conservatoren dit stukje te laten zoals het was; het past meer bij hoe Vermeer de achtergrond oorspronkelijk heeft bedoeld. 

Referenties

• Groen, Karin M., Van der Werf, Inez D., Van den Berg, Klaas Jan, Boon, Jaap ‘Scientific examination of Vermeer’s Girl with a Pearl Earring,’ In: Vermeer Studies: Studies in the History of Art, edited by Ivan Gaskell and Michiel Jonker, National Gallery of Art, Washington D.C., Yale University Press, New Haven/London, 1998. [online version]
• Reseda luteola (Wikipedia)
• Zegeling, Mark en Marc Pos (2017) Het Geheim van de Meester, Markmedia & Art.
• Van Eikema Hommes, Margriet (2004) ‘Indigo as a pigment in oil painting and its fading problems, Changing Pictures: Discoloration in 15^th-17^th-century oil paintings, Archetype, London, pp. 91-170.
• Johannes Vermeer: Signatures,’ Essential Vermeer website

Dankbetuiging

• Reconstructions: Charlotte Caspers
• UHPLC analysis of weld: Art Ness Proaño Gaibor (Cultural Heritage Agency of the Netherlands (RCE))

• MA-XRF: Annelies van Loon (Mauritshuis/Rijksmuseum)