Herkomstonderzoek 1933-1945

Vervolgonderzoek

Herkomstonderzoek 1091

De afgelopen jaren heeft het Mauritshuis geprobeerd om lacunes in de herkomstgeschiedenis van collectiestukken met betrekking tot de periode 1933-1945 zoveel mogelijk op te vullen.

Nieuwe herkomstgegevens worden openbaar gemaakt via onze website, waar het publiek ook gevraagd wordt om aanvullingen door te geven. Sinds de voltooiing van het Beeldbankproject, waarbij de gehele collectie opnieuw werd gefotografeerd dankzij financiële steun van de BankGiro Loterij, zijn nu ook in de meeste gevallen foto’s van de achterkanten van schilderijen beschikbaar. Daar zijn vaak oude etiketten of opschriften te vinden die meer kunnen vertellen over de voormalige eigenaren. Juist dergelijke kleine details kunnen doorslaggevend zijn bij het achterhalen van de herkomstgeschiedenis van schilderijen.

Recent werd uitgebreid onderzoek gedaan naar Vissers aan de oevers van een plas van Jan van Goyen. De herkomst van dit in 1967 via de kunsthandel aangekochte schilderij was niet eenvoudig vast te stellen, omdat de zeer productieve Van Goyen veel landschapjes van dit type en op dit formaat vervaardigde. In nauwe samenwerking met het onderzoeksteam van de erven van de Joodse kunsthandelaar Jacques Goudstikker (1897-1940) kon worden vastgesteld dat het schilderij afkomstig moet zijn uit diens handelscollectie. Deze was na Goudstikkers dood tegen de wil van zijn weduwe verkocht. Het museum is nu in afwachting van een restitutieverzoek, dat volgens de bestaande procedure door de erven moet worden ingediend bij de minister van OCW. 

Herkomstonderzoek 0979
Vissers aan de oevers van een plas geschilderd Door Jan van Goyen

Dilemma

Bij potentiële aanwinsten doet het Mauritshuis uitgebreid onderzoek naar de herkomstgeschiedenis. Onlangs deed zich een wel heel bijzonder geval voor met drie schilderijen van Nicolaes Berchem. Sinds 1992 toont het museum al zijn Allegorie op de zomer uit de NK-collectie. Het maakt deel uit van een serie met de vier seizoenen, die eind negentiende eeuw uiteen is gevallen. Afgelopen najaar kwamen de overige drie schilderijen uit de reeks op de kunstmarkt. De herkomstgeschiedenis van alle drie vertoont lacunes, maar er werd geen enkele aanwijzing gevonden dat ze in de jaren 1933-1945 in Duitsland of andere door de nazi’s gecontroleerde landen waren.

Toch was bij de beslissing tot aankoop sprake van een dilemma: kon het Mauritshuis deze drie schilderijen van Berchem kopen bij een schilderij uit de NK-collectie? Enerzijds was dit een unieke kans om de vier seizoenen weer bij elkaar te brengen en te laten zien op de manier waarvoor de reeks was bedoeld, als bovendeurstukken in een zeventiende-eeuws woonhuis. Anderzijds is het restitutiebeleid erop gericht kunstwerken, die tussen 1933 en 1945 onvrijwillig zijn afgestaan, terug te geven aan de rechtmatige eigenaren. Uiteraard werkt het Mauritshuis daar nauwgezet aan mee.

1222 Berchem Zomer
Allegorie op de zomer geschilderd Door Nicolaes Berchem

Na overleg met een aantal experts heeft het museum een zorgvuldige afweging gemaakt en met instemming van de eigen Raad van Toezicht besloten om door te gaan met de aankoop. Daarmee is voorkomen dat de drie schilderijen als aparte kavels werden geveild en de kans verkeken zou zijn om de reeks weer compleet te maken. Sindsdien heeft het museum door onafhankelijk specialist Sophie Olie verder onderzoek laten doen naar de herkomst van Allegorie op de zomer, dat in Duitse handen kwam na in 1944 in Den Haag te zijn geveild. Samen met andere NK-stukken was dit schilderij in 2009 geclaimd door erven van de kunsthandelaren Katz, maar volgens de Restitutiecommissie waren er op dat moment geen aanwijzingen dat het gedurende de bezetting nog in eigendom van Katz was. In een archief, dat pas sinds enkele jaren toegankelijk is, ontdekte Sophie Olie dat het schilderij op die veiling is ingebracht door de firma Katz. De Joodse eigenaren van deze kunsthandel waren al eerder uit Nederland gevlucht en hadden het bedrijf overgedragen aan niet-Joodse relaties. Het Mauritshuis gaat door met het onderzoek naar de herkomst van dit schilderij en andere kunstwerken in de collectie. Mede door de ontsluiting van uiteenlopende archieven, ook via internet, kan mogelijk nieuwe informatie boven water worden gehaald.