Hij was een pionier op vele gebieden en introduceerde verschillende nieuwe thema's in de 17de-eeuwse Nederlandse schilderkunst. Hij maakte het eerste Nederlandse bloemstilleven en was dé schilder van de legendarische (uitgestorven) dodo. Ook was hij de eerste kunstenaar die buiten op straat het alledaagse leven tekende. Zijn geschilderde landschappen zijn vaak sprookjesachtig, met antieke ruïnes en wonderlijke vergezichten. En op zijn 'dierstukken' staan, zitten en liggen zóveel dieren dat 'overvol' een understatement is.
De tentoonstelling 'Roelant Savery's Wonderlijke Wereld' laat de bezoeker kennismaken met deze 'alleskunner in de kunst' aan de hand van ruim 40 schilderijen en tekeningen, waaronder bruiklenen uit musea in binnen- en buitenland. De tentoonstelling wordt mede mogelijk gemaakt door het Cultuurfonds, Stichting de Johan Maurits Compagnie, Stichting Vrienden van het Mauritshuis en de VriendenLoterij.
De tentoonstelling is te zien van 8 februari tot en met 20 mei 2024
Landschapppen
Roelant Savery (1578-1639) was een specialist in landschappen. Zijn schilderijen van indrukwekkende watervallen waren een geheel nieuw fenomeen in de kunst. Tussen 1604 en 1612 was Savery werkzaam als hofschilder van Rudolf II, keizer van Oostenrijk, met een schitterend hof in Praag. Rudolf legde van vrijwel alles grote verzamelingen aan. Ook wilde hij het natuurschoon van zijn land ‘verzamelen’ en daarom stuurde hij de kunstenaar naar Tirol om daar het landschap in beeld te brengen. In 1606-07 ging Savery op stap om de (toen nog) onherbergzame natuur van de Alpen vast te leggen op tekeningen en schilderijen. Hij maakte ook een serie tekeningen van de stad Praag en omgeving, de vroegste groep topografische tekeningen van deze stad. De tekeningen zijn zonder meer schilderachtig te noemen: de Karelsbrug, de toegangspoort van het beroemde Strahovklooster en de Praagse burcht met het woonpaleis van Rudolf II. Op één tekening beeldde Roelant zichzelf af, zittend op de grond met schetsblok op schoot, met een potje inkt ernaast, 'nart leuen' [naar het leven, precies wat hij had waargenomen] getekend.
Bloemen
Savery was ook een toonaangevende pionier op het gebied van bloemstillevens. Van groot belang voor een bloemschilder was het zo echt mogelijk weergeven van alle onderdelen van de bloem. In Praag kon de schilder zijn hart ophalen: bij de paleizen van Rudolf werden bloemen van over de hele wereld gekweekt. Savery's eerste bloemstilleven (1603) is nog bescheiden te noemen met slechts elf bloemen en een paar insecten. In 1615 zijn op zijn schilderijen al veel meer bloemen te zien, inheems en gecultiveerd en veel meer insecten. Maar nog eens tien jaar later (1624) is zijn bloemstuk een fenomenale bos geworden met wel 64 variëteiten bloemen, van gekweekt tot wild. En het boeket krioelt van de vlinders, insecten en kleine dieren, maar liefst 45 soorten. Een Molukse kaketoe trekt met zijn scherpe snavel een kikker uit elkaar (hetgeen verzonnen is: deze vogel eet alleen zaden, bessen en insecten).
Dieren
De grootste roem verzamelde Savery met zijn dierstukken, waarvan meer dan 50 bewaard zijn gebleven. Ook hier vond de schilder alles wat hij zich kon wensen in Praag. De keizer had 'Thiergärten', volières, een 'Löwenhof', fazantentuin, bomenpark met herten, stallen en een collectie opgezette dieren. Net als bij de bloemstillevens bracht Savery ze allemaal samen. Dit keer in drukke en wonderlijke landschappen. Deze dieren zouden elkaar in het echt naar het leven staan, maar op Savery's schilderijen leven ze vreedzaam naast elkaar: dromedaris, vos, olifant, beer, leeuw, rund, hert en paard. Hij voegde een bijbels (Adam en Eva) of mythologisch (Orpheus) verhaal toe om dit aannemelijk te maken. Op meer schilderijen van Savery speelt de fantasie een rol met bijzondere figuren en wezens. Rond een stalinterieur waar een vrouw een koe melkt zien we heksen op bezemstelen rondvliegen. En op een ander schilderij staan een ara en kaketoe op een tak, terwijl twee onwerkelijk elegante paarden in nogal onnatuurlijke houding (één paard met twee opgetilde benen) aan ons worden getoond door hun verzorgers.
Eén dier was in de tijd van Savery al aan het uitsterven: de legendarische dodo. Maar ook die had Rudolf (in opgezette vorm) in zijn verzameling en dus portretteerde Savery het dier. Zijn weergave van de dodo beïnvloedde eeuwenlang het beeld ervan: een nogal zwaarlijvige vogel, waarschijnlijk omdat het dier met teveel vulsel was geprepareerd.
Mensen
Savery was de eerste kunstenaar die gewone mensen, buiten of binnen, gebruikte als model voor zijn tekeningen. Vaak tekende hij de mensen van achteren, zodat ze niet door hadden dat ze werden vereeuwigd. Hij krabbelde notities over de kledingdetails als geheugensteuntje erbij voor de latere uitwerking van de tekening. Een bedelaar draagt een 'vijl [vuil] swart lerre broeck' en 'vijle asgraue kousen'. Op één bijzondere tekening zijn aan de ene kant Joodse gelovigen in een synagoge te zien, aan de andere kant een slapende jongeman. De locatie van de synagoge kon precies worden gelokaliseerd: de Neualtschul in Praag. Savery's vijf of zes tekeningen van Praagse Joden zijn de vroegst bekende afbeeldingen van eigentijdse Europese Joden. De jongeman, aan de andere kant, heeft chique kleding aan en zit te dutten op een stoel. Met zijn warrige haar, gesloten ogen en licht geopende mond moet Savery ook deze tekening helemaal 'nart leuen' hebben gemaakt.
Roelant Savery
Roelant Savery werd geboren in Kortrijk, maar zijn protestantse familie vluchtte in 1584 naar Haarlem voor de oprukkende (katholieke) Spaanse troepen in de Tachtigjarige Oorlog. Omstreeks 1590 verhuisde Savery naar Amsterdam om het schildersvak te leren. Rudolf II nodigde hem in 1604 uit om in Praag als hofkunstenaar te gaan werken, in 1615 keerde Savery terug naar Amsterdam. Drie jaar later, in 1618, streek hij neer in Utrecht waar hij tot zijn dood zou wonen. De ruim tien jaar die Savery in Praag doorbracht vormen de meest creatieve fase van zijn loopbaan. Terug in Nederland legde hij zich vooral toe op bloemstillevens en dierstukken. Eind 1638 ging de kunstenaar failliet en werd zijn huis in Utrecht gedwongen verkocht, In het voorjaar van 1639 overleed hij. In de tentoonstelling wordt het gehele oeuvre van Roelant Savery belicht.
8 februari-20 mei 2024
